TON NOTTEN
23 mei 2019
‘Populus’ betekent het volk, het Griekse equivalent is ‘demos’ en als het volk regeert dan heet dat ‘democratie’. Plato, 400 jaar voor onze jaartelling, had het er al moeilijk mee: niet het volk moet regeren, dat is de taak van geleerde mensen, filosofen bij voorkeur, het volk moet gewoon z’n werk doen en zich niet met de politiek bemoeien want dan stort de handel in en zullen volkeren van buitenaf ons overweldigen. Ten tijde van Plato was het ‘schervengericht’ afgeschaft, een volksraadpleging met gebroken porselein, die de verbanning uit Athene tot maximaal 20 jaar mogelijk maakte van politieke leiders wanneer die te machtswellustig waren geworden.
In november 2016 stemden méér Amerikanen op Hillary Clinton (New York: 86%) dan op Donald Trump. In een gewone democratie zou zij de verkiezingen hebben gewonnen. Maar omdat de Amerikaanse founding fathers de politieke oordeelkundigheid van ‘het volk’ niet vertrouwden, bedachten ze het Electoral College, een systeem dat als een noodrem kon fungeren In Case of an Emergency. Wat voor noodgeval dan? Wanneer het volk dreigde iemand tot president te maken die voor dat ambt niet geschikt is. Bij 2016-verkiezingen werkte het systeem averechts. Iemand werd de winnaar voor wie de bedenkers van het College het volk nou net hadden willen behoeden. Trump’s uitspraken lagen zo ver buiten de grenzen van het betamelijke dat het ondenkbaar was dat hij zou winnen, meenden de Democraten gemakshalve. Eindeloze scheldpartijen tegen de heersende kaste, en zelfs zijn leugens verdedigde Trump expliciet als strategische leugens. Zijn adviseurs en zijn achterban leken zo boos en dom te zijn, dat die geen verstandige meerderheid zouden kunnen vertegenwoordigen van de Amerikanen. En dus won Trump op 8 november 2016. Complementair waren de commentaren van NRC Handelsblad, voor en na die verkiezingen. Ervoor: ‘Donald Trump wil Amerikaanse democratie meeslepen in zijn val’ (20 oktober), erna: ‘Trump geeft stem aan angstig Amerika’ (9 november).
Destructie én aanhankelijkheid
Democratie en populisme staan al tweeënhalf millennium op gespannen voet met elkaar, en dat blijft het nog wel even zo. Enkele hoofdlijnen: (1) Populisten voelen, voeden en koesteren de teleurstelling en de tegenstemming. Waar het volgens hen nodig is bestrijden zij democratische verworvenheden en omgangsvormen. (2) Populisten-lijsttrekkers geven voorkeur aan het opschudden van ressentimenten boven het aanbieden en zakelijk verdedigen van heldere beleidsalternatieven. (3) In de aanloop naar verkiezingen worden populistisch-democratische spanningen soft gerespecteerd, zelfs wanneer kiezers kunnen kiezen tussen beleidsalternatieven op het vlak van sociale zekerheid, werk, onderwijs, gezondheidszorg, veiligheid en zo, maar (4) de voorgangers van voorheen grote middenpartijen (en coalitiepartners) doen/willen/kunnen dat niet meer. Aan opgeschudde wangevoelens bieden ze vaak geen concrete tegenspraak. (5) Wat is er dan gebeurd sinds de neoliberale nadagen van de Verzorgingsstaat? (6) Zijn er nog aanbevelingen te doen, voor nieuwsgierig en geduldig onderzoek en voor betere, ook politieke omgangsvormen? Nuchtere afwegingen te maken op grond van (partij)politieke uitgangspunten?
Ziedaar zes optieken die soepel in elkaar overvloeien. Wie ze gescheiden bespreekt zou de kern en de hoofdzaken van het populisme wel eens kunnen missen. Was de Boerenpartij, door Hendrik Koekoek gestart in 1958, een populistische partij avant la lettre, of slechts een bijwijlen conservatief-liberale belangen- en vrolijke protestpartij? Hans Janmaat was wél een populistische beginner. Namens de Centrumpartij en later de Centrum Democraten was hij lid van de Tweede Kamer tussen 1982 en 1998. De Verzorgingsstaat werd in die tijd uitgeluid (CDA, Lubbers: no nonsense), ideologische veren werden afgeschud (PvdA, Kok). Het neoliberalisme raakte gevestigd. Janmaat ging er in heel brede zin tegen tekeer, met onheldere alternatieven. Pim Fortuyn sympathiseerde aanvankelijk met de CPN, hij was tot 1989 lid van de PvdA en later van de VVD. Hij werd lijsttrekker van Leefbaar Nederland, later van zijn eigen Lijst Pim Fortuyn (LPF) in de aanloop naar de Tweede Kamerverkiezingen van 2002. Negen dagen ervoor werd hij vermoord.
Vanwege zijn kijk op de islam en het vreemdelingenbeleid wordt Fortuyn gerekend tot de rechts-populistische politici. Na zijn overlijden is zijn politieke erfenis op diverse plaatsen in de Nederlandse politiek overgenomen, heel actief in zijn eigen Rotterdam. De populistische boedel werd later zichtbaar bij politici als Rita Verdonk. Zij was ooit lid van de progressieve partijen PPR en PSP, de VVD werd zij uitgezet, en in 2008 startte ze Trots op Nederland (tot heden).
De populistische revolte brak uit bij het fortuynisme. Vandaag zijn het landelijk de Partij voor de Vrijheid (PVV, twintig Kamerzetels), 50+ (vier zetels), DENK (drie) en het Forum voor Democratie (FvD, twee zetels) die het adjectief ‘populistisch’ verwierven en/of het kregen toegeschreven.
Twee voorlopige conclusies
Een: de klassieke politieke partijen verloren sinds de tweede helft van de jaren 60 hun aanhang en hun zeggingskracht. Langzaam, maar zeker. Zo won bij de vervroegde Tweede Kamerverkiezingen van 1967 nieuwkomer D’66, progressief-liberaal, maar liefst zeven zetels. De Boerenpartij ging van 3 naar 7 zetels. De PvdA viel terug van 43 naar 37 zetels, de KVP van 50 naar 42 zetels; een deel van de uitvallers, vooral ex-KVP’ers, richtte in 1968 de PPR, de Politieke Partij Radikalen, op.
Twee: de bouwers van de verzorgingsstaat kwamen vijftien jaar later zélf onder druk te staan. Sinds eind 1982, vanaf het no nonsense-kabinet-Lubbers I, een CDA-VVD-coalitie, zijn de transformaties en de inkrimpingen van de verzorgingsstaat voortdurend aan de orde geweest. Tegen de bepleite achtergrond van ‘meer eigen verantwoordelijkheid voor de burgers’ kwamen de privatisering en de vermarkting van voorheen publieke voorzieningen op gang.
Twee transfers waren het. In de nieuwe eeuw verkruimelden enige politieke partijen. Drie kabinetten-Rutte bezegelden en versterkten een en ander. Rutte I, een door de PVV gedoogde regering; Rutte II, de afslachting van de PvdA die deze aan zichzelf dankte; Rutte III: Forum rukt op.
Neoliberalisme
In de jaren 60 van de vorige eeuw verloren de traditionele, verzuilde politieke partijen hun stevigheid. Afsplitsingen en alternatieven kwamen op. Een stevig thema in die tijd was de al dan niet voltooid geachte Verzorgingsstaat. Niet alleen in Nederland. Ook toen al waren de ontwikkelingen in Groot-Brittannië leerzaam. Vanaf 1979 tastten Margaret Thatcher en haar politieke zonen toe (John Major, Tony Blair en Gordon Brown). Zij wilden van die Great Society af. ‘There is no such thing as society. There are individual men and women, and there are families’, aldus de premier in haar befaamde toespraak tot Britse huisvrouwen, in 1987. TINA, There Is No Alternative. De sloop en vermarkting van de Britse welfare state zijn ondertussen voltooid. De neoliberale Big Society is er.
In Nederland zijn sinds eind 1982 de transformaties en inkrimpingen van de verzorgingsstaat voortdurend aan de orde geweest. Partijpolitieke, parlementaire, publieke en wetenschappelijke discussies woedden. Brede discussies welke mede aanleiding vormden voor de oprichting van die alternatieve partijen. ‘Populistisch’ heten die wanneer ze niet alleen reële teleurstellingen van kiezers herkennen, maar ook tegenstemmingen voeden, ressentimenten aanwakkeren en niet zelden met luidruchtige alternatieven komen die het eigen (groeps)belang dienen, en op positieve media-aandacht rekenen.
In de aanvang van het tweede decennium van deze eeuw lijkt dat nog te beheersen. Wél viel het door de partij van Geert Wilders – de PVV heeft geen leden – gedoogde kabinet-Rutte I voor- en vroegtijdig, en liet het enige gêne na. Toen kwam het kabinet-Rutte II (PvdA, VVD, elk met evenveel bewindslieden), na een korte formatieperiode. De beleidslijnen waren bij afspraken door en door neoliberaal. De PvdA en de VVD werden het steeds weer evenzeer zakelijk als neoliberaal eens. Wat de PvdA veel verlies zou opleveren. Naar links en naar rechts, en populistische stemmingen broeiden. Stemmingmakerij ook. Voorafgaand aan de verkiezingen van maart 2017 kwam de VVD met het parool Normaal. Doen. In een paginagrote krantenadvertentie (onder andere in NRC, 23 januari, p. 7) legde lijsttrekker Mark Rutte het uit. ‘Er is iets aan de hand met ons land. Hoe komt het toch dat we als land zo welvarend zijn, maar sommige mensen zich zo armzalig gedragen? Mensen die in toenemende mate de stemming in ons land aan het bepalen zijn. […] Dat laten we toch niet gebeuren? Verreweg de meesten van ons zijn van goede wil. De stille meerderheid. […] We voelen een groeiend ongemak wanneer mensen onze vrijheid misbruiken om hier de boel te verstieren, terwijl ze juist naar ons land zijn gekomen voor die vrijheid. Mensen die zich niet willen aanpassen, afgeven op onze gewoontes en onze waarden afwijzen. […] Laten we samenwerken om dit land nóg beter te maken. Want echt, we zijn een ontzettend gaaf land. Ik zou nergens anders willen wonen. U wel?’. De verkiezingsstrijd draaide goeddeels om het thema Onze Eigen Nationale Identiteit. Na een kabinetsformatie van 225 dagen trad op 26 oktober 2017 het kabinet-Rutte III (VVD, CDA, D66, ChristenUnie) aan. De titel van het Regeerakkoord: Vertrouwen in de toekomst.
Een dreun
Halverwege de voorziene looptijd van Rutte III sloeg de uitslag van de verkiezingen van de Provinciale Staten van 20 maart 2019 een dreun in alle hoop en verwachtingen. Staatsrechtelijk, want die uitslag leidde in mei 2019 tot de nieuwe samenstelling van de Eerste Kamer. In één klap kwam de nieuwe, super-populistische partij Forum voor Democratie (FvD) de Senaat in. Van nul naar dertien zetels, in één keer de grootste fractie. Acht van de twaalf zittende partijen hebben moeten inleveren, de PVV werd zowat gehalveerd. Ongeacht de staatsrechtelijke verschillen in de functies van de Tweede en de Eerste Kamer zal het kabinet steeds omzichtig moeten onderhandelen om zijn beleid doorgang te doen vinden. Afspraken zullen er nauwelijks te maken zijn met het Forum indien die partij de beloften die men landelijk deed met het oog op de Provinciale Statenverkiezingen wil waarmaken. Daags vóór de verkiezingen beloofde premier Rutte nog opgewekt haast te zullen maken met de realisatie van de Nederlandse bijdrage aan het milieuakkoord (‘Parijs’), daags er nà meldde hij dat de concretisering daarvan nog wel enige maanden op zich zou laten wachten.
De dreun werd geleverd door de nationaal-populistische partij FvD onder leiding van Thierry Baudet. Een mokerslag die, aldus de NRC-essayist Bas Heijne daags na de Statenverkiezingen, iedereen aan het werk zou moeten zetten. Klachten serieus nemen, de eigen ambities nastreven, ze verhelderen en die uitleggen, en zo tegenwicht bieden aan de Forum-kreten: ‘die linkse universiteiten, weg met de politici en de journalisten en die kunstgenieters’, ‘de klimaatgekte’, ‘terug naar het boreale (blanke, Arische) Europa’. Natuurlijk én cultuurlijk is Baudet een narcist, gepromoveerd en wel koketteert hij met Latijnse wijsheden. Hij kwam met een Alternatieve Begroting die hij niet door het Centraal Planbureau wilde laten doorrekenen. Bas Jacobs (hoogleraar Overheidsfinanciën, Erasmus Universiteit Rotterdam) deed het wel. De beloofde immense kortingen op onder andere de Inkomstenbelasting (ieder jaar € 105,2 miljard) en de gereduceerde opbrengsten van allerlei bestaande voorzieningen en toeslagen (jaarlijks € 62,4 miljard) leveren een tekort van 66,7 miljard euro per jaar op, oftewel 8,8% van het Nederlandse bruto binnenlands product. (De EU zal dit nooit accepteren.) Ook deze narekensom (én Europa) deed het Forum af als ‘linkse politiek, wetenschap en cultuur’. Die respons hoorden we ook na de zakelijke bestrijding van de door Baudet uit z’n duim gezogen bewering dat het door Rutte III verdedigde CO2-beleid duizend miljard euro (€ 1.000.000.000.000) zou gaan kosten.
Mundus vult decipi, ergo decipiatur, Petronius berichtte dat al, bijna 2000 jaar geleden. ‘De wereld wil bedrogen worden, láát ze dan maar bedrogen worden’. De decepties van burgers én de populistische aanwakkeraars daarvan vallen echter ook serieus te nemen respectievelijk te bestrijden. In plaats van tegen hen aan te schurken. Nieuwsgierig en belangstellend én zakelijk en nuchter. Want ook na Wilders stemt nog altijd 79% van de kiezers niet op Baudet c.s.
Populisme enige soorten en maten
Eén: mensen kunnen ontevreden, teleurgesteld en rebels zijn wanneer ze kansen missen op sociale zekerheid, beter werk, betere huisvesting – kansen die hun zijn afgepakt door lieden daarginds die boven hen gesteld zijn. Twee: sinds de eeuwwisseling denken politici/lijsttrekkers er baat bij te hebben om populistische sentimenten aan te wakkeren en om de groepen en gebeurtenissen in de hoek te zetten die hiervan de aanstichters zouden zijn. Drie: premier Mark Rutte, historicus, onderscheidde in 2018 goede en slechte populisten die wel resp. niet bereid zouden zijn om te luisteren naar de reële zorgen van kwetsbare burgers en daaraan iets te doen. Slechten wakkeren onbehagen slechts aan, in voorondersteld eigen voordeel.
Arlie Russell Hochschild is een befaamde Amerikaanse socioloog, links-activistisch, ze werkte en woont in het sjieke en progressieve Berkeley, aan de baai van San Francisco. Na haar pensioen ging ze het fenomeen van het populisme interpreteren én verklaren. Haar vraag: hoe komt het dat mensen die lichamelijk, geestelijk, financieel en sociaal tot op het bot vernietigd zijn door de oude (staal)industrie, ontslagen geworden en zonder uitkeringen verarmd, woonachtig in barre wijken, níet-stemmen òf wild-Republikeins stemmen, regelrecht tegen hun eigenbelang in – of misschien ook niet, en redden ze zich wel, dat móeten ze toch? Hochschild trok vijf jaar lang naar een voorstad DeRidder in de staat Louisiana, één van de vele Amerikaanse plaatsen die dankzij de staalindustrie en de spoorwegen ooit bloeiden. In 1897 was daar de Pittsburgh & Gulf Railroad gereedgekomen, later de Kansas City Southern geheten. Het fenomeen van het verdwijnen van oude industrie die door ondernemers noch door de overheid vervangen en bijgevolg een verpauperde regio wordt, kennen we ook van West-Virginia, waar straatarme blanke ex-mijnwerkers in 2015/2016 hoopten dat de nieuwe president Trump zijn verkiezingsbelofte zou nakomen en de kolenmijnen heropenen: ‘Make America great again!’. Ook Louisiana is al decennia een staat met lage levensverwachtingen, niet alleen in levensjaren maar ook in levenskwaliteit. Als een van de allerarmste staten wordt Louisiana voor 40 procent onderhouden door de Verenigde Staten.
Onder anderen sprak zij met Lee Sherman, die een goed deel van zijn leven gruwelijk vuil en gevaarlijk werk verrichtte als pijpenlasser. Geen ontslag- of ziektekostenvergoedingen kreeg hij, na 15 jaar werken, waarin hij trouwhartig in opdracht van zijn baas zwaar milieuvervuilend werk had verricht. Natuuractivist is hij geworden, èn plaatser van verkiezingsborden voor de Tea Party-vleugel van de Republikeinen die met ‘de natuur’ niks ophebben. Alles ging dooreenlopen: hoop, angst, trots, schaamte, wrok, ongerustheid, overlevingsdrang – van individuen, gezinnen, buurten. Hochschild presenteert in haar artikel ‘Vreemdeling in eigen land’ (De Groene Amsterdammer, 3 november 2016) de wandelaars-file-metafoor om met haar nieuwe vrienden te praten over de verwaarlozing van hun land door de federale overheid: ‘Je staat geduldig in een lange rij die een heuvel op leidt, zoals bij een pelgrimage. Je bevindt je in het midden van deze rij, samen met anderen die eveneens blank zijn, ouder, christelijk en voornamelijk van het mannelijk geslacht. Sommigen zijn afgestudeerd, anderen niet. Net over de heuvelrand is de Amerikaanse Droom, het doel van iedereen die in de rij staat te wachten. Velen aan het eind van de rij zijn gekleurd – arm, jong en oud, voornamelijk zonder diploma’s […] Kijk! Je ziet mensen voordringen in de rij vóór jou. Je houdt je aan de regels. Zíj niet. Als zij voordringen, voelt het alsof jij naar achteren wordt geduwd. […] Vervolgens word je wantrouwend. Als er mensen voordringen in de rij vóór je moeten ze door iemand geholpen worden. Maar door wie? Een man controleert de rij, loopt er langs heen en weer, en zorgt ervoor dat de rij ordelijk is en dat de toegang tot de droom eerlijk is. Zijn naam is president Barack Hussein Obama. Maar – hé – je ziet hem zwaaien naar de voordringers.’ Barack Obama, we kennen hem nog als gedreven opbouwwerker/staatsjurist in de verlopen Chicago South Side, Illinois.
Hochschild legt deze metafoor voor aan Sherman. Zijn antwoord: ‘Je hebt mijn gedachten gelezen’. In een interview vraagt Marco Visscher (Vrij Nederland, 4 november 2016) haar: ‘Wat is volgens u de fout die mensen maken als ze denken over de aanhangers van Trump?’ Antwoord: ‘Dat je niet met ze kunt praten. Dat ze dom en racistisch zijn.’ Een witte onderklasse, een teloorgegane maak-economie, verwaarloosd door de eigen regering, maakte zich na jaren miskende frustratie eindelijk hoorbaar. Al was dat soms slechts op de meest destructieve manier mogelijk, dan zij dat zo.
Enkele vragen aan haar in 2016: ’Voelt u nu meer sympathie voor uw rechtse conservatieve landgenoten?’ Antwoord: ‘Jazeker. En dat had ik niet verwacht. Ik begrijp nu beter hoe ze denken en wat erachter zit.’ En: ‘Wat verwacht u van de verkiezingen?’ Haar antwoord: ‘O Hemel, de verkiezingen! Ik denk dat Clinton zal winnen.’