Wat is ervaringsdeskundigheid?
Een ervaringsdeskundige beoogt kortgezegd de eigen ervaringskennis in te zetten om het welbevinden of herstel van de ander te bevorderen.
Ervaringsleren is een manier van informeel leren, waarbij ervaring wordt gezien als belangrijke bron van kennis. Movisie onderscheidt 3 kennisbronnen: wetenschappelijke kennis, praktijkkennis, en ervaringskennis. Ervaringsdeskundigheid wordt door instituties en professionals over het algemeen als minder betrouwbaar en waardevol gezien dan de andere twee kennisbronnen. Al valt er wel een kentering te bemerken in deze waardering en wordt er inmiddels meer samengewerkt met ervaringsdeskundigen. Hierbij is het vanuit de systeemwereld het idee dat ervaringsdeskundigheid nodig is om wetenschappelijke kennis en professionele kennis te laten landen bij degenen die het nodig hebben.
Vanuit ervaringsdeskundigen wordt een afstand ervaren tussen de leefwereld van de mensen om wie het gaat en de systeemwereld van de overheid, instellingen en professionele werkers. Ervaringskennis wordt volgens hen onvoldoende ingezet vanuit de systeemwereld. Zelf zien zij ervaringsdeskundigheid niet als ‘minder’ maar als gelijkwaardig en aanvullend.
Een onderscheid dat vooral in de systeemwereld wordt gemaakt is het verschil tussen ervaringskennisen ervaringsdeskundigheid. Ervaringskennis heeft iedereen, het is kennis op basis van wat je meemaakt. Ervaringsdeskundigheid is iets wat je (in de ogen van de systeemwereld) leert met een opleiding, cursus of training: je eigen ervaringen kunnen inzetten om anderen te helpen. Weg uit het eigen, persoonlijke ervaren.
“In de professionalisering van het vak van ervaringsdeskundige zijn belangrijke stappen gezet. Er is een beroepscompetentieprofiel, er zijn leerplannen voor de niveaus 2 tot en met 7, er zijn opleidingen en er is een Vereniging van Ervaringsdeskundigen die de ontwikkeling en belangen van de beroepsgroep behartigt.
Doel van deze zorgstandaard is om op grond van de beschikbare wetenschappelijke en praktijkkennis handvatten te bieden om het werk van ervaringsdeskundigen te ondersteunen als ook de implementatie van ervaringsdeskundigheid te ondersteunen en te verbeteren”
(GGZ standaarden)
Het is maar de vraag of deze gedachtegang een helpende benadering is. Al wordt ook door ervaringsdeskundigen ervaren dat begeleiding of training kan helpen om de eigen ervaringen op een effectieve manier in te zetten voor anderen. Te veel standaardisering slaat de kracht die uitgaat van het leggen van verbinding door gedeelde ervaringen echter plat.
Wat voor soorten ervaringsdeskundigheid zijn er?
Ervaringsdeskundigen zijn op allerlei werkterreinen binnen zorg en welzijn te vinden. Vaak wordt de ervaringsdeskundige ingezet in de hulpverlening zelf. Momenteel wordt ervaringsdeskundigheid vooral op het terrein van de GGZ uitgebreid. Soms wordt specifiek op herstelbevordering ingezet (het helpen van mensen om na een ontwrichtende ervaring met GGZ problematiek een plek terug te vinden binnen de samenleving).
Een enkele keer wordt ervaringsdeskundigheid ook ingezet om beleid te verbeteren of om ambtenaren meer gevoel te geven bij de onderwerpen waarover zij beleid maken. Zo heeft iemand die in armoede opgroeide een boek geschreven voor mensen die geen armoede hebben gekend, met het doel dat zij beter begrijpen wat armoede écht betekent.
Wat is de betekenis van ervaringsdeskundigheid en wat leert iemand van een ervaringsdeskundige?
Zoals een groep ervaringsdeskundigen in GGZ het zelf omschreef: een ervaringsdeskundige kan de ander zien zoals hij is. Niet als ‘een diagnose’ of ‘iemand met een etiket’, iets wat veel mensen ervaren in relatie tot GZ professionals en GGZ instellingen. Je mag er zijn zonder be- of veroordeling, en dat is helpend bij herstel.
Ook is de ervaringsdeskundige beter in staat de ander te begrijpen op zielsniveau. Ervaringsdeskundigheid wordt door mensen met psychische kwetsbaarheid vaak verbonden met spiritualiteit en zingeving. Veel mensen met psychische kwetsbaarheid hebben juist daar behoefte aan. Het leren tussen een ervaringsdeskundige en een bewoner bestaat dus vooral uit acceptatie, luisteren/ het verhaal kwijt kunnen, en helpen uitvinden wat helpend is voor díe specifieke persoon.
De geïnstitutionaliseerde GGZ wordt gekoppeld aan behandeling. GZ en ervaringsdeskundigheid zijn alle twee nodig en vullen elkaar aan.
Hoe word ik ervaringsdeskundige? Moet ervaringsdeskundigheid worden geprofessionaliseerd?
En hoe kan ervaringsdeskundigheid het beste worden ingezet in de systeemwereld?
Zoals uit het eerdere citaat van GGZ Standaard blijkt is er in de systeemwereld een onweerstaanbaar mechanisme om de ervaringswereld te professionaliseren (te koloniseren?). Met een zorgstandaard, competenties en profielen. En om vervolgens een ervaringsdeskundige binnen te halen in de organisatie en een plek te geven in het wijkteam, aan de balie, of in de behandelafdeling van de GGZ-instelling. Alsof daarmee een verbinding tussen de zielswereld van de bewoner en de professionele wereld tot stand zou zijn gebracht.
Ervaringsdeskundigen die ik sprak vinden juist dat het binnenhalen van ervaringsdeskundigheid in instelling onnodig en onwenselijk is. Wel is het nodig om samen te werken en bruggen te bouwen. Je kunt naar elkaar te verwijzen als je snapt wat de ander aan meerwaarde te bieden heeft. En, zo gaven de ervaringsdeskundigen die ik sprak aan: professionals doen er goed aan hun eigen ervaringen en ervaringsdeskundigheid onder ogen te zien. Ervaringsdeskundige word je niet, dat bén je. Iedereen doet in zijn leven allerlei ervaringen op en die ervaringen kunnen helpend zijn in het contact met de ander. Professionaliseer dus niet de ervaringsdeskundige maar leer als professionele werker van je eigen en andermans ervaringen. Word meer ervaringsdeskundige. Zo bouwen we bruggen met elkaar.
Een Almeers voorbeeld
In 2019 gingen in 2 Almeerse wijken Schakelteams van start: bestaande uit 1 professional met GGZ-achtergrond, 1 professional met welzijnsachtergrond en 1 ervaringsdeskundige. Uitgangspunten:
• Mensen met psychische kwetsbaarheid in de wijk vinden en verbinden met het ondersteuningsaanbod in de wijk of indien nodig met hulpverlening,
• Helpen om een nieuw netwerk te ontwikkelen,
• Zo laagdrempelig mogelijk en op vindplaatsen aanwezig zijn,
• Doen wat nodig is: een luisterend oor, meegaan, contact leggen etc.
• Normaliseren: behoefte aan verbinding met andere mensen is een normale menselijke behoefte. Mensen die een periode de weg zijn kwijt geweest hebben vaak vrienden en familieleden verloren. Juist hun behoefte aan netwerkversterking is groot.
Ook ondersteunt het schakelteam buurtbewoners om te gaan met mensen met psychische kwetsbaarheid die overlastgevend of zorgelijk gedrag vertonen.
De schakelaars werken ongeacht hun achtergrond op dezelfde manier: heel laagdrempelig en zichtbaar nabij in de haarvaten van de wijk, informeel (als mens en niet als hulpverlener) en op basis van ervaringskennis. Zij dragen in hun contacten uit dat zij niet gekoppeld zijn aan een locatie of organisatie. Ze werken zonder voorwaarden en wachttijden en mogen binnen de afgesproken werkwijze zelf bepalen hoe, waar en hoe vaak zij de bewoner zien. Soms is alleen een luisterend oor nodig, soms gaat de schakelaar mee met een bewoner naar een activiteit of hulpverlenende instantie om drempels te slechten.
Vanuit hun verschillende achtergronden voeden de schakelaars elkaar en vullen ze elkaar aan. Zo weten de professionals vaak beter de weg te vinden in de hulpverlening en heeft de ervaringsdeskundige de professionals veel kunnen leren op het gebied van benadering. In de loop van de jaren zijn honderden mensen in contact gekomen met het schakelteam. De meesten kunnen na 2-4 contacten zelf weer verder zonder dat er professionele hulp hoeft te worden ingezet. Professionals ervaren het schakelteam als geloofwaardige en effectieve aanvulling op hun aanbod. Het schakelteam is met allerlei andere kleine partijen stevig ingebed in het netwerk Mentale gezondheid in Almere. Helaas vindt de gemeente het Schakelteam nog steeds lastig te plaatsen. Dit maakt dat het ondanks positieve resultaten ieder jaar opnieuw onzeker of het Schakelteam kan doorgaan.