Oskar Negt en zijn bijdrage aan ‘agogische’ theorie en praktijk van  politieke vorming 

In 1971 verschijnt zijn boek “Soziologische Phantasie und exemplarisches Lernen; Zur Theorie en Praxis der Arbeiterbildung”1. In 1975 in het Nederlands vertaald. In de jaren zeventig speelt dit boek een belangrijke rol in de discussies over vormingswerk en maatschappij. Henk Michielse zegt hierover: “Pas vanaf het einde van de jaren zestig wanneer zich een algemene tendens tot verscherping van de maatschappelijke tegenstellingen gaat manifesteren, wordt de vraag van socialistische arbeidersontwikkeling, van een socialistische vormingstheorie weer actueel en wel door twee (grotendeels) konvergerende ontwikkelingen: enerzijds de zogeheten Nederlandse vormingswerk-discussie binnen het ‘burgerlijke’ ontwikkelingswerk, anderzijds de ontwikkeling van het vormings- en scholingswerk binnen de vakbeweging. Beide ontwikkelingen in de jaren 1965-1972 kwamen samen in de discussie over Oskar Negts theorie van de politieke vorming.”2 

In mijn studie sociologie aan de Universiteit van Amsterdam maak ik in het bijvak Andragologie voor het eerst kennis met het werk van Negt, eind jaren ’70 in de lessen van Jelle Visser en Albert Benschop. Beiden zijn betrokken bij de ontwikkeling van het vormingswerk in de Nederlandse vakbeweging en publiceren daarover. Een belangrijke publicatie is Vakbondswerk moet je leren, uitgegeven door SUA, Amsterdam, 1979. Dit boek is het resultaat van projectgroep Vormingswerk en vakbeweging, dat vanaf 1973 functioneert aan het IWA van de Universiteit van Amsterdam. Een samenwerkingsproject van universitaire onderzoekers en scholingsmedewerkers van de vakbeweging in binnen- en buitenland. Later krijgt deze projectgroep zijn vervolg in de ‘werkgroep politieke vorming’, die het werk van Negt ook buiten de vakbeweging uitdraagt, dit in samenhang met de activiteiten van de Landelijke Scholingsgroep Welzijnswerk (LSW). 

 

Wie is Oskar Negt? 

Oskar wordt op 1 augustus 1934 geboren in voormalig Oost-Pruisen, waar zijn ouders een klein boerenbedrijf hadden in de buurt van Köningsberg, het huidige Kaliningrad. Hij studeert aanvankelijk rechten in Göttingen, waar hij een blijvende belangstelling krijgt voor rechtsvraagstukken. Als student verhuist hij na het lezen van de Frühschriften van Marx naar Frankfurt am Main, om te studeren aan het Institut fur Social-forschung, het centrum van de Kritische Theorie. Hij studeert bij Max Horkheimer (sociologie) en Theodor W. Ardorno (filosofie). In zijn sociologieopleiding raakt hij ook geboeid door het werk van de Amerikaanse kritische socioloog C. Wright Mills, waar hij later het begrip ‘Sociological Imagination’3 aan ontleent.  

In zijn studietijd legt Negt een directe verbinding tussen de te leren theorieën en zijn ervaringen in de studentenbeweging.  Hij is lid van de Sozialistischer Deutscher Studentenbund (S.D.S.) en leidt een Marx-werkgroep, waar Das Kapital wordt bestudeerd. In 1962 sluit hij zijn studie af met een diploma sociologie en een promotie filosofie. Ondertussen werkt hij al een jaar als assistent in een vormingsschool van de DGB (Deutsche Gewerkschaftsbund), vooral voor IG Metall, waar Hans Matthoffer de opdracht heeft een vormingsafdeling op te bouwen. Na zijn afstuderen krijgt hij een baan als assistent bij Jürgen Habermas in Heidelberg. Met Habermas heeft hij een gespannen verhouding door een verschil van mening over Marx, het marxisme en het studentenprotest van eind jaren ‘60. In 1970 wordt Negt hoogleraar sociologie aan de Leibniz Universität Hannover en blijft dat tot 2002 wanneer hij met emeritaat gaat. Naast zijn colleges over filosofie en literatuur publiceert hij over een groot aantal onderwerpen: arbeid, werkeloosheid, de 25-urige werkweek, de modernisering van China, de protestbeweging van 1968, kindertijd en school, werk en menselijke waardigheid, Europa en maatschappijontwerp. Het leidend principe hierin is dat de mens beschikt over vermogens om zijn leefsituatie naar zijn hand te zetten.  

 

Het debat over politieke vorming   

Negt zelf noemt Sociologische verbeeldingskracht en exemplarisch leren zijn invloedrijkste boek. Het bevat een nieuwe eigentijdse theorie van de arbeidersvorming. Het leren binnen de arbeidersbeweging is ‘politiserende’ vorming, die anders is dan het ‘curriculum leren’ binnen de scholingsinstituties. Exemplarisch leren is een methodiek die het handelingsperspectief op basis van een reflectie op de eigen ervaringen binnen het historisch proces vooropstelt. Het vertaalt de doelstelling van participatie van de burgers (c.q. werknemers) aan het maatschappelijke proces in een aanpak die op alle terreinen van het maatschappelijke leven veranderingen mogelijk maakt. Hiervoor moet in de leersituatie ruimte zijn voor de ervaringen van de deelnemers. Het vraagt ook een specifieke houding van de vormingswerker; een goede voorbereiding door zich te verdiepen in de leefsituatie en levenssamenhang van de groep cursisten en dit koppelen aan maatschappelijke thema’s en de lokale of bedrijfsspecifieke situatie. Een voorbereiding die niet leidt tot een strak programma, maar tot flexibiliteit in wisselwerking met de verhalen van de deelnemers.  

Al voor het verschijnen van de Nederlandse vertaling speelt het boek een rol in de discussies onder andragologen en anderen die zich bezighouden met volksopvoeding, vormingswerk en volwasseneneducatie, zoals Hajer, Nijk, Dibbits, Roessingh, Michielse en Berkers. Gemeenschappelijk is het verzet tegen de dominante ideologische positie van aanpassing en sociale harmonie, van personalisme en sociale technologie. Enerzijds een debat van theoretici in het blad Volksopvoeding en anderzijds van ‘progressieve vormingswerkers’ in de uitvoerende instellingen van het vormingswerk, gebundeld in de activiteiten van de LSW.  

In diezelfde periode ontstaat ook in de Nederlandse vakbeweging discussie over het scholingsbeleid binnen de vakbeweging. De scholing is enerzijds te schools en te veel gericht op kennismaking en uitleg van het vakbondsbeleid en anderzijds op technische vaardigheden voor kaderleden. Het is centraal georganiseerd en richt zich vooral op het landelijk beleid en algemene sociologische en economische kennis van de samenleving.  Het resulteert te weinig in nieuwe leden en kaderleden. Het doet geen recht aan de ontwikkeling van democratisering en decentralisatie naar lokale en bedrijfsspecifieke situaties. Er is een roep naar een ander scholings- en vormingsbeleid. Met behulp van onderzoekers van diverse universiteiten kijkt men naar alternatieve praktijken in Nederland maar ook naar de ervaringen in het buitenland. Sociologische verbeeldingskracht en exemplarisch leren speelt daarbij een grote rol.  

 

Met Oskar Negt in debat 

Na de publicatie van de Nederlandse vertaling krijgt Negt regelmatig uitnodigingen toelichting te geven op zijn boek en het gesprek aan te gaan over het vormgeven van het politiserend vormingswerk.  

In 1976 gaan NKV en NVV op in de FNV en daarmee ook logisch dat de scholingsinstituten A.C. de Bruyn (NKV) en Henri Polak (NVV) samengaan in één nieuw FNV-scholingsinstituut. Het organiseert in 1979 in Epe een studieconferentie om de uitgangspunten te bespreken. Negt wordt gevraagd een inleiding te houden. Er is veel belangstelling voor de ervaringen van de Duitse vakbeweging in het scholen van bedrijfsledengroepen, ondernemingsraden, vakbondsjongeren en lokale vakbondsgroepen, naast de meer traditionele leden- en kaderscholingen. In eerste instantie ligt het accent op versterking van het bedrijvenwerk. 

“De vormingstheorie van Negt is voor het scholings- en vormingswerk ter ondersteuning van het bedrijvenwerk om verschillende redenen van belang. Zij is gebaseerd op een analyse van het bewustzijn van arbeiders en poogt een methode te ontwikkelen waardoor het mogelijk wordt brede maatschappelijke verbanden inzichtelijk te maken op een zodanige wijze dat kaderleden en leden gemotiveerd raken in vakbondsverband te handelen”.4 

Vanuit het FNV-scholingsinstituut wordt in de jaren ’80 de Vakbondsschool vanuit de principes van exemplarisch leren vormgegeven. Nu niet het accent op het bedrijvenwerk maar op de lokale omstandigheden. De Vakbondsschool is vooral bedoeld om het plaatselijke vakbondswerk met nieuwe actieve leden nieuw leven in te blazen. Het zijn Wim Sprenger, Meindert de Vries, Hugo Levie, Peer Coret en Marijke Jacobs die hier vorm aangeven. Ik ben hier zijdelings bij betrokken door als ‘expert’ voor cursusleiders een verhaal te houden over opvattingen van Negt over arbeid en leren. 

Op 20 oktober 1979 ontmoet ik Oskar Negt voor het eerst in levenden lijve. Op uitnodiging van de LSW komt hij voor een discussiebijeenkomst naar Amsterdam. Ik loop op dat moment stage op de Volkshogeschool Valkenburg met als opdracht het verder ontwikkelen van de kadercursussen van de VVDM (Vereniging van Dienstplichtige Militairen). In Negt zie ik een rustige man die goed kan luisteren en weet door te vragen, maar vooral ter zake doende reageert op ervaringen en meningen van de aanwezigen. De bijeenkomst is een gezamenlijke zoeken naar een beter begrip waar vormingswerkers tegenaan lopen. Later verschijnt een mooi verslag van de bijeenkomst in een publicatie van de SUN5 en het tijdschrift Vorming6. Zijn werk over het onderwijs en arbeid hebben mij als vormingswerker, docent, vakbondsbestuurder en HR-beleidsmedewerker in het onderwijs het meest beïnvloedt. 

Negt gaat ook het gesprek aan met de redactie van het Tijdschrift van Arbeid en Bewustzijn. Een groep kritische intellectuelen die publiceert over de Nederlandse en internationale vakbeweging en vooral werkzaam is aan de Universiteit van Utrecht in de gelijknamige vakgroep aldaar. In het Tijdschrift Arbeid en Bewustzijn publiceren zij een discussie tussen Negt en zijn opponenten en verbinden zij dat met hun eigen onderzoekservaringen binnen de vervoersbond en het bedrijf van Van Gend en Loos7. In een publicatie uit 1995 blikken zij terug op de invloed van Negt op het vormingswerk in de Nederlandse Vakbeweging.  

 

Historische blik op arbeidsvermogens 

Eind jaren 70 verschuift bij Negt de aandacht naar opvattingen over arbeid, waarbij het begrip arbeidsvermogens, en de historische ontwikkeling daarvan, een sleutelrol krijgen. Hij doet dit in samenwerking met Alexander Kluge. In 1981 publiceren zij hun magnum opus Geschichte und Eigensinn, een multidisciplinair werk van 1245 pagina’s. Het boek verzamelt menselijke vermogens zoals twee eeuwen eerder de gebroeders Grimm sprookjes verzamelden. Kluge is de meester van het associatieve, Negt de belichaming van theoretische bestendigheid. ‘We werken samen omdat we onverenigbare tegendelen zijn’, zo typeert Alexander Kluge hun relatie. Naast het begrip arbeidsvermogen werken zij met de begrippen eigenzinnigheid en onteigening. Zij introduceren de ‘politieke economie van de arbeidskracht’ als tegenwicht aan de ‘politieke economie van het kapitaal’. Een zienswijze die mij zeer behulpzaam is geweest in mijn werk als vakbondsbestuurder en HR-adviseur binnen het onderwijs. Mijn bijdrage aan het project ‘professionele ruimte’ in het hoger beroepsonderwijs is daar sterk op gebaseerd. In dit werk komt een tweede belangrijke drijfveer van Negt (en ook van Kluge) naar voren; ‘nooit meer fascisme’. De verwerking van de ervaringen met fascisme en oorlog en wat dat betekent voor de mensheid is een groot deel van het boek. Op het IWA in Amsterdam ontstaat de ‘Werkplaats Politieke Vorming; Cultuur, Arbeid en Leren’.  

 

Een andere kijk op leren 

De opvattingen van Negt zijn ook van invloed in op het leren in het regulier onderwijs. Dit krijgt in de begin jaren 70 een impuls met zijn publicaties over de Glockseeschule8. Deze sticht hij begin jaren zeventig in Hannover. Het is een nieuw type basisschool waar kinderen met al hun vermogens – zintuiglijk, emotioneel, sociaal en cognitief – het schoolleven en de onderwijsorganisatie mee vormgeven.   

Vanaf begin jaren tachtig denkt Negt na hoe de vormingstheorie, die hij en de zijnen met betrekking tot de arbeidersvorming in de jaren zestig praktisch hebben ontwikkeld, te veralgemeniseren is met het oog op de politieke vorming van volwassenen. Hij doet dit door het concept van exemplarisch leren te verbreden met de begrippen ‘maatschappelijke sleutelkwalificaties of competenties’. De vraag luidt: ‘wat (moeten) arbeiders, of breder, wat (moet) een mens tegenwoordig aan competenties (…) hebben, wat moet hij weten om in deze wereld zijn weg te kunnen vinden, opdat zijn afhankelijkheden niet vergroot worden en hij zijn eigen autonomie wél kan vergroten’. Later spreekt hij over ‘zich oriënteren’ om opgewassen te zijn tegen de problemen die voortkomen uit de industriële civilisatie’. 

Een deel van zijn teksten uit die periode wordt in het Nederlands vertaald onder de titel “Cultuur als akkerbouw der zinnen. Opstellen over cultuur, arbeid en leren” in een vertaling door Frans Berkers en uitgegeven door De Meerval in 1993.  

Eigenzinnigheid, werk en geschiedenis 

In 2023 verschijnt bij uitgeverij Boom een Nederlandse editie van Geschichte und Eigensinn onder de titel “Eigenzinnigheid, werk en geschiedenis. Over menselijke vermogen”. De redactie en vertaling is in handen van Gertjan Schuiling, Frans Berkers en Rudi Laermans.  Deze uitgave is een ingekorte versie, maar bevat wel de grote lijn van het hele originele boek. De selectie en vertaling geschiedt in nauwe samenwerking met beide schrijvers, die gezamenlijk een nieuw voorwoord schrijven voor het Nederlandse publiek.  

Met het schrijven van dit memoriam lees ik weer in zijn werk. Zoals in het voorwoord van ‘Geschichte und Eigensinn’ van 1981: “Van de lezer wordt (…) een eigen interesse verwacht doordat men er de passages en hoofdstukken uitpikt die met het eigen leven te maken hebben. (…) er zijn ook boeken waarvan de verdienste ligt in het feit dat men er steeds weer naar terug kan keren. Men leest er, en dan leest men er opnieuw in. 

Ik hoop dat zijn werk ook voor anderen een bron van inspiratie is en blijft voor de verdere ontwikkeling van politieke vorming binnen en buiten de vakbeweging.